leeservaringen
Het virus en de meteoriet, Theo Jennissen
Fotograaf van het boek Oude granen, nieuw brood
is Theo Jennissen. Dit boek hebben we de afgelopen twee jaar met drie schrijvers en een fotograaf gemaakt voor Uitgeverij Jan van Arkel. Half oktober 2020 is het verschenen.
Yolanda van der Jagt noemt als een van de redenen waarom ze het zo'n mooi boek vindt: De fotografie die zo mooi en zo puur is van Theo Jennissen.
Joren Merkus, thuisbakker en deelnemer aan het boek zei: Wat een ongelofelijk mooi boek. M’n mond viel open zo mooi. De beelden die Theo gemaakt heeft en hoe het boek daar zo mooi mee opent echt een knallende intro.
Terwijl dit granen/broodboek in de eindfase was, begon Theo in maart 2020 aan zijn eigen boek Het virus en de meteoriet. Na een dertigtal versies kreeg dit boek in september 2020 zijn definitieve vorm. Het werd uitgegeven en begeleid door Hans de Beukelaer van Uitgeverij Fagus. In oktober was er een performance rond dit boek in Extrapool, in november in Brebl. Wellicht volgen er meer.
Leuk om fotograaf/schrijver/performer - en nu ook boek maker - Theo Jennissen te interviewen. (zie vorige interviews hier)
Het virus en de meteoritet
Ontstaan
'Het idee om een boek te maken is al heel oud. Op een gegeven moment dacht ik dat ik snapte wat ik moest doen. Dat viel samen met de coronatijd en dat ik er zelf enigszins ziek van werd. De dood hing dus in de lucht. Niet zo heel erg, maar wel genoeg om mij het idee te geven: god, stel dat er nu iets met mij gebeurt, dan wil ik iets concreets gemaakt hebben.
Ik begon eigenlijk eerst een tekstboek te maken. Daar kwam eens een foto bij, er kwamen steeds meer foto's bij en langzaamaan werd het vooral een fotoboek. Eigenlijk zoals het in mijn leven ook gegaan is: voordat ik ging fotograferen schreef ik al. Ik ben altijd blijven schrijven, maar op een gegeven moment kwam daar fotograferen bij en vanaf de jaren tachtig werd dit steeds belangrijker. Schrijven is afzondering, fotograferen is met mensen, juist het tegenovergestelde van afzondering. En dat had ik nodig. 
In het archief ziet niemand mijn teksten en mijn foto's. Een boek is toch een opening naar de wereld. Ik ben zelf mens in deze wereld, het grootste gedeelte van mijn leven heb ik hieraan besteed dus het is zonde als dat ongezien blijft. Even afgezien van of het de kwaliteit heeft dat het gezien zou moeten worden. Dat is niet aan mij.'
Kiezen
'In letterlijke en figuurlijke zin kan ik met mijn foto's leven. Ik zie ze voor mij. Dus dan heb ik een tekst op een bladzijde gezet en ineens doemt daar een beeld bij op en dan weet ik: dat beeld moet er bij. Ik heb geen duidelijke contrôle over dat proces. Ik weet, ja, daar moet dat beeld bij. Of andersom: daar moet die tekst bij. Want ook veel van de teksten die ik geschreven heb, die weet ik ergens te vinden of die komen ineens bovendrijven, via via via. De contrôle wil ik daar ook niet over hebben. Aan de ene kant wel, omdat ik dan sneller en efficiënter kan kiezen, maar aan de andere kant: een keuze moet iets organisch zijn, iets dat ontstaat. Ik moet het idee hebben dat, wat ontstaat, de moeite waard is. Soms zie ik achteraf: dat was een misser. Maar ook dat is - bij mij althans - opnieuw een gevoel net als bij de andere dingen die intuïtief ontstaan. Het is net als met straatfotografie: je weet nooit wat er gaat gebeuren, wat er op je afkomt, maar op een gegeven moment herken je het moment dat je moet afdrukken. Dat is eigenlijk alles. Dat is met deze verzameling in het boek ook het geval. Alles gaat opnieuw aan je voorbij, je zit te bladeren en te denken en ineens - weet je: dít moet.'
Eerste boek en volgende
'Zolang ik tijd heb, kan ik natuurlijk nog veel meer uit mijn archief halen, wat er nu in het boek staat is nog lang niet 1% van alles wat in het archief ligt. Ik kan aan meer boeken werken. En kijken of ik daar op een andere manier vorm aan kan geven. Dit boek is het begin, maar tegelijkertijd is het ook zo, dat ik me kan voorstellen dat ik denk over dit eerste boek: als dit het enige is, zou ik eigenlijk al tevreden zijn. Er zijn nog veel meer dingen mogelijk, maar ik ben er niet zeker van of dat een herhaling van zetten is, of dat er werkelijk nog veel vernieuwende dingen gebeuren. Dat is nog de vraag. Ik ben wel doorgegaan met twee nieuwe boeken en die mogen er ook zijn, maar ik twijfel of ze de eerste overtreffen of niet.' (De nieuwe boeken zijn: What's on your mind en Nummer 69)
Boek maken, foto's maken, tekst maken
'In mijn geval maak ik zowel de teksten als de foto's als het boek. Het verschil tussen die drie is klein. Wat is het verschil tussen een gedicht en een foto? Fotografie is ook poétisch, net zo poétisch als een geschreven tekst. Zowel in de tekst als in de foto is er sprake van - althans wat ik onder een goede tekst en een goede foto versta - dat het mysterie onaangetast blijft. En: er moet sprake zijn van een esthetische rangschikking in de tekst en in het beeld.
Bij een boek is het opnieuw rangschikken. Je rangschikt tekst en foto's en er is opnieuw een compositie. Je doet opnieuw een ingreep in de werkelijkheid. Elke twee pagina's in het boek vertegenwoordigen een aparte werkelijkheid. Je bladert, je slaat de pagina's om, je ziet twee pagina's die een eigen werkelijkheid vormen. Dit componeer je, wat je óók doet als je een foto maakt of een tekst.
Zoals je bij een foto het moment weet waarop je moet drukken, zo is het ook hier. Het herkennen van het moment dat de dingen bij elkaar komen. Je probeert een foto uit naast een tekst en het werkt wel of niet. Maar soms komt ie per ongeluk ergens terecht en dan zie ik: dit kan werken. Dus ik werk ook met toeval, met wat ontstaat, op dat moment. Soms kies ik per ongeluk de verkeerde foto, soms gaat er per ongeluk iets fout in het opmaakprogramma waardoor ik een pagina verplaats waardoor in het boek ineens een andere tekst ernaast komt. Ik kijk dan toch wat er gebeurt en soms is het een verbetering. Daar ga ik dan verder mee werken. Op die manier ontstaat er iets, wat volslagen onlogisch is, nergens op slaat, aan elkaar hangt van toevalligheden maar door fouten gaat het soms juist goed. Maar: een aantal dingen is ook zo gecomponeerd en is zo gebleven; van enkele bladzijden weet je vanaf het eerste moment: dit is helemaal goed, niks meer aan doen.'
Twee pagina's
'Als je een foto gemaakt hebt kun je zeggen: mooie foto. Maar zet je er twee naast elkaar, dan vormen die een nieuwe werkelijkheid. Veel fotografen zetten foto's thematisch bij elkaar. Graanfoto's bij graanfoto's, naaktfoto's bij naaktfoto's en daar zet je dan geen graankorrel tussen, maar ik zou dat juist wél doen, kijken wat er gebeurt. Eigenlijk ben ik benieuwd: als je foto's uit verschillende werkelijkheden bij elkaar hebt, dan creëer je daarmee nieuwe connecties met een nieuwe werkelijkheid. Die creaties zijn een soort poëzie, wat je ook in de taal doet. Je zet woorden bij elkaar die je niet verwacht dat ze bij elkaar komen, maar die een verband gaan krijgen. En dan heb je poëzie als het dat doet.
En zo heb ik het boek ook gemaakt, begrijp ik ineens. Het moet kloppen. Het moet een nieuwe eenheid vormen en het moet tegelijkertijd ook wringen, waardoor het kloppen niet kloppen als cliché is. In de connectie moet iets nieuws ontstaan door die connectie. Een nieuwe creatie. Die ene foto die je op dát moment maakt waarvan je vindt dat dát het beeld is. Vervolgens ga je verschillende foto's bij elkaar doen en dat wordt het nieuwe beeld.'
Hoe lezen we dit boek
'Daar kan ik niks over zeggen. Elke twee bladzijden vormen een nieuw beeld. Doe het willekeurig en kijk of het iets met je wil doen. Misschien niks, dan moet je het boek niet aanschaffen. Laat het toeval bepalen waar je terecht komt. Openslaan, dat is genoeg. Maar je kunt als lezer een totaal andere manier van kijken hebben. Daar ga ik niet over.'
Esthetiek en foto
'Ik vind esthetiek in een foto heel belangrijk. De reden is: het maakt dat je de inhoud beter laat spreken dan wanneer je die esthetiek niet aanbrengt. Dus esthetiek in de compositie, in kleurvlakken, die maken dat wat ik uit wil drukken ook onontkoombaar wordt maar ook dat het mezelf overstijgt. Ik wil niet een plek of een voorwerp laten zien, maar ik wil daar als fotograaf schoonheid in leggen door op een bepaalde manier te fotograferen. Je ziet dus mijn visie op die plek of op dat voorwerp door de wijze waarop ik fotografeer.
Zonder esthetiek geeft de foto alleen maar de onbenulligheid van de werkelijkheid weer. Die overstijg je door een kader te kiezen - een compositie, een perspectief - zodanig dat de elementen zich in de foto als nieuwe werkelijkheid aandienen.
De technische dingen van fotografie kun je leren. Ten eerste: je moet het kader kunnen dromen. (Als ik straatfotografie doe moet ik niet steeds door de lens hoeven te kijken). Ten tweede moet je de belichting kunnen dromen. Welke getallen, welke combinaties? De lichtomstandigheden moet ik uit mijn hoofd inschatten, althans ik werk zo, ik stel altijd handmatig in. Pas als je deze dingen beheerst, kun je je camera moeiteloos inzetten.
Performance
'De performances rond dit boek hadden de tekst als basis, maar eigenlijk ook weer niet. De performance gaat ook een eigen leven leiden.
Performance heb ik ook al mijn hele leven gedaan. Het begon al bij radio Rataplan. Daar vulde ik gewoon een uur, ik wist niet wat ik ging zeggen, ik begon te praten en een uur later hield ik op en dat kon ik. Er gebeurde iets. Het was niet geforceerd. En als ik het niet wist, dan was ik stil en zei ik: nou ben ik even de draad kwijt. Vaak had ik ook dichtbundels bij me. Met name Paul van Ostayen, mijn favoriete Nederlandse dichter. Er zaten mooie stukjes bij, maar ook stukjes waarin ik volledig uit mijn nek zat te lullen. Dat hoort erbij. Dat gebeurt. Maar dan is er ineens weer zo'n moment waarop je even of een tijdlang naar een hoger niveau getild wordt.
Ik wil nu een meer constant niveau. Het mag niet insukkelen. De ondergrens ligt nu hoger. De vraag is of dit een verbetering is.
Ik hoop dat ik niet weet wat ik aan het doen ben. Wat ik hoop: dat ik niet zozeer niet weet wat ik aan het doen ben, maar dat ik écht niet weet wat ik aan het doen ben. En dat dat overkomt, maar dan ook volledig. Dus ik moet juist niet allerlei dingen gaan bewijzen, juist niet het zo nodig goed willen doen. Maar de dingen die ik echt niet weet, dat moet echt goed zijn. Jacques Brel zegt: "Ik moet op het podium volledig zonder schaamte zijn." Hij raakt mij enorm, in zijn geëxalteerdheid, in zijn puurheid.'
Titel
'Die titel heb ik niet van tevoren bedacht. Die ontstond tijdens het maken van het boek. In het hele boek komt geen virus voor en ook geen meteoriet. Maar het is wel zo, dat ik dit boek in de coronatijd gemaakt heb. Ik dacht dat ik corona had en ik dacht: stel nu dat ik het loodje leg, dan wil ik iets nalaten. Op die manier is het voor mij wel verbonden met deze toestand, maar niet in letterlijke zin. Die meteoriet heb ik erbij gekozen, omdat je dan twee dingen hebt die wij als mens niet beheersen. Het kleine dat ons van binnenuit vernietigt en het grote dat ons van buitenaf kan vernietigen. Een samenzwering van die twee, een liefde tussen die twee. Om het geteisem dat wij (mensen, ib) zijn, uit te roeien. Of bijna.' (Theo in gesprek met Peter van de Borne, van Stichting De Loods)
Het virus en de meteoriet. Een liefde.
Dit boek en de boeken What's on your mind en Nummer 69 zijn te koop. De boeken zijn gemaakt onder auspiciën van Stiching De Loods.
Alle drie de boeken staan hier op de site van uitgeverij Fagus. Scroll even naar het boek dat je zoekt, en je ziet hoe je het kunt bestellen.
